Ελλάδα 19ος – 20ος αιώνας

Σύντομη αναδρομή. Ο περιηγητισμός που έγινε τουρισμός.

Η Ελλάδα ήταν γνωστή στους Ευρωπαίους πολύ πριν ο τουρισμός[1] αποκτήσει την σημερινή του μορφή. Το να ταξιδεύεις στην Ελλάδα ήταν επιβεβλημένο (ειδικά για τους Βρετανούς επιστήμονες) και μέρος του «Grand tour», ιδιαίτερα κατά την διάρκεια των Ναπολεόντειων πολέμων, όταν τα περισσότερα μέρη της Ευρώπης ήταν απροσπέλαστα. Το ταξίδι στην Ελλάδα πολλές φορές είχε εκπαιδευτικό χαρακτήρα, ειδικά για τους ταξιδιώτες[2] που ασχολούνταν με κλασικές σπουδές, οι οποίοι βασισμένοι στα γραπτά των αρχαίων ιστορικών και φιλοσόφων, επισκέπτονταν περιοχές με ιδιαίτερη ιστορική και αρχαιολογική αξία.

Travels in Northern Greece / Wiliam Martin Leake. London, 1835. Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ

Μετά την ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους, η αναβίωση της ρομαντικής ιδέας για την αρχαία Ελλάδα και η αναβίωση της «Αρκαδίας»[3] προσέλκυσε πολλούς Ευρωπαίους επιχειρηματίες και διπλωμάτες.

Το 1828, το πρώτο ξενοδοχείο της πατρίδας μας είναι το «Ξενοδοχείο του Λονδίνου» στο Ναύπλιο. Το «Νέον Ξενοδοχείον» ή «Albergo Nuevo» είναι το πρώτο της Αθήνας, όταν γίνεται πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους.

Η αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων (1896) σηματοδότησε την αρχή της προόδου και της εξέλιξης του ελληνικού τουρισμού, προσελκύοντας πολλούς ταξιδιώτες και δημιούργησε πολλές ξενοδοχειακές μονάδες στην Αθήνα, το Ναύπλιο, την Κέρκυρα και άλλες ελληνικές πόλεις. Άρχισαν επίσης να εμφανίζονται και να δραστηριοποιούνται πολλά άγνωστα μέχρι εκείνη την εποχή επαγγέλματα, τα οποία έχουν σχέση με τον τουρισμό (ταξιδιωτικά γραφεία, ταξιδιωτικοί πράκτορες, διευθυντές ξενοδοχείων κλπ.). Ο τουρισμός άρχισε να αναπτύσσεται χωρίς όμως επίσημη κρατική συμμετοχή. Έλληνες και ξένοι επιχειρηματίες, καθώς και Έλληνες της διασποράς, επένδυσαν στην τουριστική ανάπτυξη της Ελλάδας, χτίζοντας ξενοδοχεία σε διάφορα μέρη της, αλλά κυρίως στην Αθήνα.

Αγγελίες και ανακοινώσεις στον Τύπο σχετικές με ξενοδοχεία. Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Το 1914 για τα ζητήματα του τουρισμού ιδρύθηκε η Υπηρεσία των Ξένων που άνηκε στο Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας.Το 1929 ιδρύθηκε από την Κυβέρνηση Βενιζέλου ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού[4] και με το νόμο 4377 δόθηκε σημασία στη βελτίωση των ξενοδοχειακών παροχών, γεγονός που οδήγησε στη δημιουργία μερικών από τα καλύτερα και ακριβότερα ξενοδοχεία της Αθήνας. Tην ίδια χρονιά o EOT εκδίδει την πρώτη τουριστική αφίσα της Ελλάδας που ήταν ασπρόμαυρη και έδειχνε τον Παρθενώνα φωτογραφημένο από τα Προπύλαια το απόγευμα, με το φακό της Nelly’s. Την ίδια περίοδο ελληνικές τράπεζες πρόσφεραν σε πελάτες τους βραχυπρόθεσμες οικονομικές διευκολύνσεις υπό τη μορφή δανείων και επιδοτήσεων για τη δημιουργία ξενοδοχειακών καταλυμάτων σε διάφορες περιοχές της ελληνικής περιφέρειας εκτός της Αθήνας. Εντύπωση προκαλεί ότι δεν υπήρχαν ξενοδοχεία σε παραλιακές περιοχές, αλλά σε πόλεις και σε περιοχές με ιστορικό και αρχαιολογικό ενδιαφέρον, γεγονός που αποδεικνύει πως δεν είχε αναπτυχθεί ακόμα ο μεσογειακός τουρισμός του ήλιου και της θάλασσας.

Η πρώτη τουριστική αφίσα του ΕΟΤ το 1929 με το φακό της Nelly’s. Πηγή: Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού (ΕΟΤ)

Τουριστική ανάπτυξη σημειώθηκε στις περιοχές όπου ήταν εύκολη η πρόσβαση των ταξιδιωτών με αυτοκίνητο ή με σιδηρόδρομο. Η Μακεδονία, με επίκεντρο τη Θεσσαλονίκη μετά την απελευθέρωσή της το 1913, είχε δυνατότητες προσέγγισης με το σιδηροδρομικό δίκτυο οπότε η τουριστική της ανάπτυξη υπήρξε σημαντική. Επίσης αξιόλογη ανάπτυξη είχε ο ιαματικός τουρισμός, γιατί είχε τακτικούς πελάτες που επισκέπτονταν για λόγους υγείας τις περιοχές που διέθεταν ιαματικές πηγές.

Στον Εμπορικό οδηγό Ερμής του 1930 τα ξενοδοχεία χωρίζονται ως εξής: πολυτελείας, πρώτης τάξεως και ξενοδοχεία ύπνου. Τα τελευταία, που είναι και το ενδιαφέρον σημείο, δεν καταγράφονται με την επωνυμία τους, αλλά με το όνομα του ιδιοκτήτη ή διευθυντή τους. Προσεκτικότερη μελέτη αποδεικνύει ότι τα περισσότερα από αυτά είναι τα μικρότερα ξενοδοχεία της Αθήνας, που φυσικά και διαθέτουν επωνυμία. Ωστόσο παραμένει άγνωστο γιατί οι συντάκτες του οδηγού θέλησαν να τα παρουσιάσουν έτσι.

Μέχρι το 1930 δεν υπήρχε Σχολή Ξενοδόχων στην Ελλάδα και ο Νικ. Λέκκας σημειώνει στο βιβλίο του Ο περιηγητισμός εν Ελλάδι: «Η λειτουργία μιας επαγγελματικής σχολής για υπαλλήλους ξενοδοχείων δεν πρέπει να αναβληθεί περισσότερο. Θα μπορούσε να λειτουργήσει αρχικά περιορισμένα και με διδασκαλία ορισμένων μαθημάτων. Επί του παρόντος η Υπηρεσία Ξένων και Εκθέσεων μετέφρασε το περί ξενοδοχειακής, περισπούδαστον έργον του παρά της σχολής της Νίκαιας καθηγητού του μαθήματος τούτου κ. Leospo, με την άδειά του βέβαια, το τύπωσε και το παρέδωσε στους ενδιαφερόμενους υπαλλήλους ξενοδοχείων και ξενοδόχους για το μέγιστο όφελος του κλάδου»[5].

Κατστατικά του 1910 και 1931. Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ

Το 1933 ξεκινά η οργάνωση της Τουριστικής Αατυνομίας, η οποία τελικά ιδρύεται το 1934. Ο Νικόλαος Νέρης, το αρχείο του οποίου βρίσκεται στο ΕΛΙΑ,  εργάστηκε για την ίδρυση και διοργάνωση της Τουριστικής Αστυνομίας από το 1933 ως το 1940, ενώ αργότερα τη διοικούσε και τελικά έφτασε μέχρι τη θέση του Αρχηγού της Αστυνομίας(1958-1960). Σύμφωνα με τον ίδιο στόχος της Τουριστικής Αστυνομίας ήταν η εφαρμογή των ρυθμίσεων και των μέτρων που αφορούσαν τον τουρισμό, τα τουριστικά επαγγέλματα και τους περιηγητές. Ό Νικόλαος Νέρης αφοσιώθηκε με πάθος στο στόχο αυτό. Σε μια σειρά από φωτογραφίες που φυλάσσονται στο αρχείο του στο πίσω μέρος αναγράφεται το παρακάτω:

Πηγή: Αρχείο Νικολάου Νέρη, υποφάκελος 7.1, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Το 1936 καταργήθηκε ο ΕΟΤ από το καθεστώς Ι. Μεταξά και έδωσε τη θέση του στο Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού. Είναι τότε που ο Μεταξάς θα λάβει την απρόσμενη απόφαση να βαφτούν όλα τα σπίτια των Κυκλάδων μπλε και άσπρα, στα χρώματα δηλαδή της Ελλάδας. Επίσης, τότε, ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στην προσέλκυση περισσότερο Ελλήνων τουριστών (που σκοπό είχε σύμφωνα με τα δεδομένα του μεταξικού καθεστώτος την καλύτερη γνωριμία των γηγενών με την  πατρίδα τους) και λιγότερο των ξένων. Οι βασικοί στόχοι του Υφυπουργείου ήταν η οργάνωση του τουρισμού στο εσωτερικό, η προβολή της χώρας στο εξωτερικό και ιδίως η καλλιέργεια τουριστικής συνείδησης που θεωρήθηκε ως απαραίτητη προϋπόθεση για οποιαδήποτε τουριστική ανάπτυξη. Τα αποτελέσματα της αρχικής αυτής προσπάθειας δεν άργησαν να φανούν και έτσι το 1937 τη χώρα μας επισκέφθηκαν συνολικά 160.000 τουρίστες. Αριθμός εξαιρετικά ικανοποιητικός,  αν λάβουμε υπόψη την κατάσταση που επικρατούσε τότε όχι μόνο σε ελληνικό αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο. Ήταν μόλις λίγα χρόνια μετά το κραχ του ’29, παραμονές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά υπήρχε και η δυσκολία στις μετακινήσεις από και προς την Ελλάδα λόγω της έλλειψης υποδομών[6].

Διαφήμιση ταξιδιωτικού γραφείου στον Τηλεφωνικό κατάλογο συνδρομητών του 1936. Πηγή Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Το 1939 ο Χένρυ Μίλλερ επισκέπτεται την Ελλάδα και την Αθήνα και οι εντυπώσεις του είναι ενθουσιώδεις. Αναφέρεται στον Μακριανό, τον μηχανικό, «που γνωρίζει κάθε πόλη της Ελλάδας [...], ένας τεχνικός […] που εργάζεται για να αξιοποιήσει το ελληνικό χώμα […]. Μου ξαναλέει για τους τρελοέλληνες που γυρνώντας με λεφτά από την Αμερική ανοίγουν μοντέρνα ξενοδοχεία μες την ερημιά [...]. Η περιέργεια των Ελλήνων είναι απεριόριστη, η ενεργητικότητά τους απέραντη!»[7]

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Εμφύλιο, η Ελλάδα θα βγει γεμάτη πληγές και καταρρακωμένη. Οι περισσότερες υποδομές είχαν καταστραφεί, ενώ, παράλληλα, το ποσοστό της φτώχειας ήταν τεράστιο. Το 1949, ο υπεύθυνος για την εφαρμογή του σχεδίου Μάρσαλ στην Ευρώπη, Πώλ Χόφμαν επισκέπτεται την Ελλάδα και κάνει την εξής διαπίστωση: «για την γρήγορη και σίγουρη επανάκαμψη της χώρας, πέρα από τη γεωργία και την κτηνοτροφία, ο τουρισμός θα προσέφερε χωρίς αμφιβολία τεράστια βοήθεια». Αν και στην αρχή υπήρχε διστακτικότητα από μέρους των Ελλήνων, καθώς μέχρι τότε δεν υπήρχε τουριστική παράδοση, εν τούτοις μέσω του σχεδίου Μάρσαλ τέθηκε σε εφαρμογή ο τουριστικός σχεδιασμός της χώρας. Ξεκίνησαν να δημιουργούνται οι πρώτες τουριστικές υποδομές, όπως ξενοδοχεία, ενώ ταυτόχρονα διαμορφώθηκαν και οι πρώτοι τουριστικοί προορισμοί, όπως η Κέρκυρα, η Ρόδος, η Αθήνα. Παράλληλα, το Νοέμβριο του 1950 επανιδρύεται ο ΕΟΤ, με έργο αφ’ ενός την οργάνωση, ανάπτυξη και προώθηση του τουρισμού στην Ελλάδα, και, αφ’ ετέρου, την προετοιμασία του εδάφους προκειμένου να ασχοληθούν με το κομμάτι του τουρισμού και ιδιώτες, οι οποίοι, μέχρι τότε, δεν είχαν πειστεί εντελώς για το πόσο κερδοφόρος μπορούσε να είναι. 

Καυστικό σχόλιο για τις εντυπώσεις των ξένων περιηγητών. Ασμοδαίος, αρ.φ. 284 (22.7.1884). Πηγή Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Με τον ΕΟΤ ως μόνη δημόσια υπηρεσία για τον τουρισμό, σήμανε γενικός συναγερμός για την τουριστική ανασυγκρότηση της χώρας. Τέθηκε ως βασικός στόχος η προσέλκυση αλλοδαπών τουριστών σε μια χώρα που είχε σχεδόν καταστραφεί. Ξεκινά και το πρόγραμμα «Ξενία», υπό την επίβλεψη του ΕΟΤ πάντα, το οποίο στόχευε στη δημιουργία μιας σειράς σύγχρονων και λειτουργικών ξενοδοχείων, με τα πρώτα από αυτά να εγκαινιάζονται το 1958 (δυστυχώς αργότερα όσα πέρασαν σε χέρια ιδιωτών είτε γκρεμίστηκαν είτε παρήκμασαν). Η τότε ηγεσία του τουρισμού προχώρησε σε μια σειρά από επιτυχημένες δράσεις, όπως: ειδικά προγράμματα διαφημιστικής καμπάνιας στο εξωτερικό, κατασκευή εκατοντάδων πρότυπων τουριστικών εγκαταστάσεων (ξενοδοχεία, οδικοί σταθμοί, εστιατόρια, οργανωμένες ακτές, κάμπινγκ κ.ά.). Επίσης, ανέπτυξε τον τουρισμό στα νησιά, εξασφαλίζοντας και μεγάλες παραγωγές του Χόλυγουντ, όπως «Το παιδί και το δελφίνι» και «Τα κανόνια του Ναβαρόνε», ενώ ίδρυσε την περίοδο 1955-56 τα φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου. Προέβη ακόμη στην έκδοση δεκάδων αφισών, συλλεκτικών λευκωμάτων και ημερολογίων με εικαστικό περιεχόμενο (Σπ. Βασιλείου, Γ. Μόραλης) που πρόβαλλαν τόσο τα νησιά μας όσο και την ηπειρωτική Ελλάδα. Γραφεία του ΕΟΤ, ως μικροί πρέσβεις, ιδρύονται στο εξωτερικό και τα πρώτα σλόγκαν που καλούν κόσμο να επισκεφθεί τη μικρή αλλά πανέμορφη Ελλάδα είναι πλέον γεγονός. Ταυτόχρονα, κάνουν την εμφάνισή τους και οι πρώτες οργανωμένες παραλίες, οι λεγόμενες πλαζ, με πρώτη εκείνη της Βουλιαγμένης το 1959. Έτσι κάθε χρόνο ο αριθμός των αφίξεων αλλοδαπών τουριστών αυξάνεται και τελικά μέσα σε 15 χρόνια αυξήθηκε κατά 16 φορές περίπου[8]. Για πρώτη φορά και μόνο το 1967, όταν δηλαδή η στρατιωτική χούντα κατέλαβε την εξουσία, ο αριθμός των τουριστών μειώνεται κατά περίπου 14%, αν και ανακάμπτει το επόμενο έτος.

Λίγο αργότερα η Ελλάδα είναι ένας από τους πρώτους προορισμούς που επιλέγει η Britannia Airways για το νέο Boeing 737 τζετ, με πτήσεις από το Λούτον προς την Αθήνα.

Η ανοδική πορεία του ελληνικού τουρισμού συνεχίστηκε και κατά τη δεκαετία 1970-80, οπότε και αυξήθηκε[9] σημαντικά η ξενοδοχειακή υποδομή της χώρας με τη δημιουργία μικρού ή μεσαίου μεγέθους ξενοδοχειακών μονάδων που ανεγέρθηκαν συχνά με δάνεια. Η ανέγερση νέων τουριστικών επιχειρήσεων συνεχίστηκε και μετά το 1980 με επιδοτήσεις μέσω του αναπτυξιακού νόμου. Μάλιστα, σε πολλές περιοχές της χώρας ραγδαία αναπτυσσόμενες, το κράτος συνέχιζε να επιδοτεί κλίνες χωρίς πολλές φορές να έχει κατασκευάσει τα αναγκαία έργα υποδομής[10].

Την περίοδο 1985-87 εξαγγέλθηκε μια τουριστική πολιτική προς την κατεύθυνση της βελτίωσης της ποιότητας του τουριστικού μας προϊόντος. Δηλαδή επιχειρήθηκε να ξεκινήσει η απεξάρτηση από το μαζικό τουρισμό και επιδιώχθηκε η αξιοποίηση όλων των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της χώρας μας για την ανάπτυξη των ειδικών μορφών τουρισμού. Η πολιτική αυτή, που ισχύει και μέχρι σήμερα με ελάχιστες παραλλαγές, υπαγορεύθηκε κυρίως από το γεγονός ότι με την πάροδο του χρόνου μειώθηκε ο ρόλος του «πολιτισμού» γενικά ως ειδικής και ελκυστικής διάστασης της χώρας, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να περιοριστεί σχεδόν αποκλειστικά σε προορισμό ήλιου-θάλασσας, αλλά βέβαια με πολύ πιο έντονο ανταγωνισμό και από τις αναδυόμενες τότε νέες τουριστικές αγορές της Ν.Α. Ασίας και της Αφρικής. Επίσης τέθηκαν επί μέρους στόχοι, πέρα από την άμβλυνση της κυριαρχίας του μαζικού τουρισμού, όπως η επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου, η καλύτερη κατανομή στο χώρο των τουριστικών δραστηριοτήτων και η προστασία του περιβάλλοντος.

Το 1990 ο αριθμός των επισκεπτών άγγιξε τα εννέα εκατομμύρια για πρώτη φορά, με κάποιους τουρίστες να την επιλέγουν λόγω και της ταινίας Shirley Valentine, που κυκλοφόρησε το προηγούμενο έτος. Ενώ το βιβλίο του Louis de Bernières «Το μαντολίνο του λοχαγού Κορέλλι» με θέμα την ιταλική και τη γερμανική κατοχή στην Ελλάδα κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, που κυκλοφόρησε το 1994 (και επτά χρόνια αργότερα η αντίστοιχη ταινία) έκανε διάσημη την Κεφαλονιά, ανεβάζοντας τις μετοχές της στο τουριστικό στερέωμα.

Ακόμα τη δεκαετία του 2000 δύο σημαντικά γεγονότα αύξησαν τους ξένους επισκέπτες: η νίκη της Ελλάδας στο Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα της UEFA το 2004, και τον επόμενο μήνα, η φιλοξενία των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα.

Παράλληλα, η τελευταία εικοσαετία χαρακτηρίζεται και από πολλές αλλαγές στο δημόσιο φορέα του τουρισμού. Ο μεν Ε.Ο.Τ. παραμένει μέχρι σήμερα, αλλά με σημαντικά μειωμένες αρμοδιότητες σε σχέση με το παρελθόν, ενώ όσον αφορά το Υπουργείο Τουρισμού έγιναν πολλές αλλαγές. Συστάθηκε το 1988, καταργήθηκε το 1991, επανιδρύθηκε το 1993 για να καταργηθεί πάλι το 1996 και να ιδρυθεί εκ νέου το 2004.

Χιουμοριστικό σχόλιο. Τριφυλιακόν ημερολόγιον, 1908. Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Πηγές

Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ:

Ο περιηγητισμός εν Ελλάδι / Νικ. Λέκκας, Αθήνα: Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας, 1925

Η Ελλάδα σήμερα: οδοιπορικό 1890: ο κόσμος του Χαριλάου Τρικούπη / G. Deschamps. μετάφραση: Α. Δαούτη. Αθήνα: Τροχαλία, 1992

Πρώτες εντυπώσεις από την Ελλάδα / Χένρυ Μίλλερ, μετάφραση Βασίλης Βασικεχαγιόγλου. Αθήνα: Νεφέλη, 1985.

 Επίσημος κατάλογος συνδρομητών τηλεφώνου: Αθηνών, Πειραιώς, περιχώρων: 1936 / Ανώνυμος Ελληνική Τηλεφωνική Εταιρεία. [Αθήνα]: [χ.ό.], 1936

 Τριφυλιακόν ημερολόγιον: 1908 / Νίκος Λαμπροπούλος. -Έκδοσις Β-. Εν Γαργαλιάνοις της Τριφυλίας Αθήναι: Τύποις "Αυγής" Αθανασίου Α. Παπασπύρου, χ.χ

 Εμπορικός οδηγός "Ο Ερμής" 1930  [Αθήνα]: Αλέξ. Τσαπόγας: Σπ. Κουντούρης, 1930

Travels in Northern Greece / Wiliam Martin Leake. London, 1835 (ακατάγραφο ψηφιακό αρχείο)

Η εξέλιξη του τουρισμού και οι εναλλακτικές μορφές του: η περίπτωση της Ελλάδας / Αργυρώ Παπαγεωργίου. Αθήνα, 2013. Πτυχιακή εργασία – Ψηφιακό αρχείο

Η τουριστική ανάπτυξη του Δήμου Ξυλοκάστρου – Ευρωστίνης / Αθηνά Καμαριώτη. Ηράκλειο, 2013. Πτυχιακή εργασία – Ψηφιακό αρχείο

Ο τουρισμός και η φιλοξενία στην Αρχαία Ελλάδα / Στυλιανή Θ. Πλιάκα. Βόλος, 2017. Διπλωματική εργασία – Ψηφιακό αρχείο

 Καταστατικόν Ελληνικής Εταιρείας Περιηγήσεων: Touring Club de Grece / Ελληνική Εταιρεία Περιηγήσεων. Εν Αθήναις: τυπογραφείον Εστία, 1910

 Καταστατικόν / Πανελλήνιος Ένωσις Ξενοδόχων. Εν Αθήναις: τύποις Σφενδόνης, 1931

Αυγή, (αρ.φ.1378)  18.2.1865

Αλήθεια, 27.11.1871

Νέα Ημέρα Τεργέστης, 1917

Ασμοδαίος, (αρ.φ. 284) 22.7.1884

Αρχεία ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ:

Αρχείο Νικόλαος Νέρη, φάκελος 1 και υποφάκελος 7.1

Άλλες πηγές

Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού (ΕΟΤ)

Guardian: Holidays in Greece: a history in tourism posters (ηλεκτρονικό άρθρο)