Στην Ελλάδα έγινε γνωστός στο ευρύ κοινό μέσω της συνεργασίας του με τη σκηνοθέτιδα Μαρία Ηλιού. Ανέλαβε τον ρόλο του επιστημονικού συμβούλου στα πολυσυζητημένα ντοκιμαντέρ: «Σμύρνη, η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης» και «Διωγμός και ανταλλαγή πληθυσμών (Τουρκία-Ελλάδα: 1922-1924)». Ο λόγος για τον Αλέξανδρο Κιτροέφ, καθηγητή ιστορίας στο Haverford College στο Lancaster των ΗΠΑ. Με αφορμή την πρώτη του συμμετοχή (2007) στο βραβευμένο φιλμ της Ηλιού: «Το ταξίδι. Το Ελληνικό Όνειρο στην Αμερική, 1890-1980» που πρόσφατα επαναπροβλήθηκε στην Αθήνα, η στήλη έθεσε ορισμένα ερωτήματα στον κ. Κιτροέφ:
με τη ΜΑΡΙΑ ΣΑΜΠΑΤΑΚΑΚΗ
Συνέντευξη με τον:ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ ΚΙΤΡΟΕΦ
Ξεκινώντας από τα βασικά: όνειρο ή εξαναγκασμός; Τι εστί «μετανάστευση» για την πρώτη εκείνη που φουρνιά Ελλήνων που εγκαθίσταται στις ΗΠΑ στα τέλη του 19ου αιώνα;
Ανάγκη, όχι εξαναγκασμός. Αυτή η πρώτη φουρνιά που πάει στην Αμερική στο γύρισμα του 20ου αιώνα δεν είναι από τα φτωχότερα στρώματα αλλά ανάμεσα σε αυτούς που είχαν ανεβάσει το βιοτικό τους επίπεδο και θέλησαν να το διατηρήσουν και να εξωφλήσουν τα χρέη τους όταν ξέσπασε η σταφιδική κρίση στα τέλη του 19ου αιώνα στη Πελοπόννησο. Και την ιδέα του ονείρου πρέπει να την εξεδικεύσουμε. Πολλοί μετανάστες ήθελαν να μαζέψουν λίγα λεφτά και να επιστρεψουν στην πατρίδα. Οσοι είχαν πιστέψει στο όνειρο κατάλαβαν γρήγορα πως οι μεγάλες δυσκολίες σήμαιναν ότι το όνειρο ήταν δυνατότητα για τους λίγους και μύθος για τους πολλούς.
Η διαδικασία ενσωμάτωσης των Ελλήνων μεταναστών στην αμερικανική κοινωνία, περνά και μέσα από τη συμβίωση τους με άλλες εθνοπολιτισμικές ομάδες (αφροαμερικανούς, ισπανόφωνους κ.α). Πώς λειτούργησε αυτό διαχρονικά;
Ο πρωταρχικός πόλος συσπείρωσης του έλληνα μετανάστη είναι αυτός που συγκεντρώνει γύρω του τους συντοπίτες και τους συμπατριιώτη. Αλλά την ίδια στιγμή η κατοικία, η γειτονιά και ο τόπος εργασίας πολλές φορές είναι πολυεθνοτικός. Αρχικά οι σχέσεις είναι με τις άλλες ομάδες μου μετανάστευσαν την ίδια εποχή με τους Ελληνες: Ιταλούς από τον Νότο και Εβραίους και Σλάβους από την Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια. Σχέσεις από απλά εργασιακές μέχρι και γάμους, διότι έως το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου η μετανάστευση γυναικών από την Ελλάδα ήταν πολύ μικρή. Στα μέσα του αιώνα η μεγάλη μετακίνηση Αφροαμερικανών από τις Πολιτείες του Νότου προς τον βορρά έφερε και την πρόσληψη πολλών από Ελληνες μικροιδιοκτήτες. Μετά το 1965 μέχρι σήμερα το ίδιο συμβαίνει με το τεράστιο κύμα μετανάστευσης απο το Μεξικό και την υπόλοιπη Λατινική Αμερική. Ειδικά ο χώρος εργασίας λειτουργεί καταλυτικά στο σμίξισμο διάφορων εθνοτήτων.
Ποια η συμμετοχή των Ελλήνων στη διαμόρφωση της κοινωνικο-πολιτικής φυσιογνωμίας των ΗΠΑ, κρίνοντας και από την ανάμειξη τους σε εργασιακά ή αντιρατσιστικά αμερικανικά κινήματα;
Η συμμετοχή των Ελλήνων στα διάφορα κοινωνικά κινήματα ηταν ανάλογη της κάθε εποχής. Υπήρχε έντονος εργατικός συνδικαλισμός μέχρι και τη δεκαετία του 1930. Στις επόμενες δεκαετίες σε γενικές γραμμές η κοινωνική άνοδος των Ελληνων και η είσοδος τους στη μεσαία τάξη -με την ευρύτερη έννοια της λέξης- τους κατέστησε όλο και πιο συντηρητικούς κοινωνικά και πολιτικά. Παρόλα αυτά, την περίοδο της κομμουνιστοφοβίας -τη δεκαετία του 1950- ορισμένοι Έλληνες ακτιβιστές απελάθηκαν για λόγους εθνικής ασφάλειας. Αλλά γενικότερα, μικρό τμήμα της ομογένειας τάχθηκε στο πλευρό των κοινωνικών αιτημάτων για τα δικαιώματα των αφροαμερικανών, των γυναικών και άλλων μειονοτήτων που άρχισαν να τίθενται έντονα από την δεκαετία του 1960.
«Στην κουζίνα κάτω ήταν Ελλάδα και πάνω στο δωμάτιο ήταν Αμερική» αναφέρει ένας από τους ομιλητές στο φιλμ, περιγράφοντας αφενός το πρακτικό του πράγματος της ζωής του μετανάστη, θέτοντας αφετέρου με ευστοχία το ζήτημα της ταυτότητας. Τι σημαίνει, λοιπόν, «Έλληνας στις ΗΠΑ»; Και πως αυτό διαφοροποιείται από εποχή σε εποχή;
Ναι, διαφοροποιείται ανάλογα με την εποχή, αλλά πάντα παραμένει διττή η ελληνο-αμερικανική ιδιότητα. Τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα υπήρχαν πιέσεις για την αμερικανοποίηση των εκατομμυρίων ξενογεννημένων μεταναστών. Για τους Ελληνες, η στάση της Ελλάδας στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο τους έκανε αποδεκτούς αλλά ήδη είχε αρχίσει να πραγματοποιείται η ενηλικίωση της νέας αμερικανογεννημένης γενιάς. Εχουμε λοιπόν Αμερικανούς ελληνικής καταγωγής τη δεκαετία του 1950. Από τα τέλη της επόμενης δεκαετίας έχουμε την αναβίωση του εθνοτισμού στις ΗΠΑ, δηλαδή την νομιμοποίηση της πολιτισμικής διάστασης της εθνικής καταγωγής. Ετσι λοιπόν, η δεύτερη και τρίτη γενιά μπορεί να αισθάνεται περήφανη για τις Ελληνικές της καταβολές. Συμπτωματικά, ένα νέο κύμα μετανάστευσης από την Ελλάδα ενισχύει αυτή την τάση. Στις μέρες μας η αποδοχή του πολυπολιτισμού παρα την παραπέρα αφομοίωση των Ελλήνων τους επιτρέπει να μιλούν με περηφάνια για την Ελληνική τους κληρονομιά. Οπως βλέπουμε, η σχέση με την ελληνικότητα διατηρείται αλλά σταδιακά αποκτά όλο και πιο αφηρημένη και συναισθηματική μορφή.
Και μία πιο γενική ερώτηση: η δημόσια εκφορά της Ιστορίας σε χώρες με «βαρύ» και επίπονο παρελθόν, όπως η Ελλάδα έχει συνδεθεί με τη διαμόρφωση/ ενίσχυση της εθνικής ταυτότητας. Με ποιους όρους γίνεται η Ιστορία σε «νέους» και λιγότερο φορτισμένους τόπους, όπως οι ΗΠΑ;
Ναι, πράγματι, η δημόσια εκφορά της ιστορίας στις ΗΠΑ έχει γιορτινό και πανηγυρικό χαρακτήρα πολλές φορές, έχει σκοπό την ενίσχυση της εθνικής ταυτότητας αλλά όχι σε αντίθεση με ξένους κατακτητές, θυσίες, αίματα και αγώνες για τη επιβίωση. Αντίθετα, έχει εσωστρεφή αναφορά, στο πείραμα δημιουργίας δημοκρατικού κράτους που σέβεται την ελευθερία μετά την απόκτηση της ανεξαρτησίας, τις συνεχείς προσπάθειες να αφομοιωθούν τα απανωτά κύματα μεταναστών και να αναγνωρισθούν οι διακρίσεις που έγιναν στο παρελθόν και τέλος, η συνεχιζόμενη προσπάθεια να ξεπερασθεί η ρατσιστική κληρονομιά του παρελθόντος, ιδίως στον Νότο των ΗΠΑ.
